Po raz pierwszy na cmentarzu Dębica odbył się Apel Pamięci 52. „elbląskich” Powstańców Warszawskich. Ich nazwiska odczytała Grażyna Wosińska, badaczka i promotorka historii Elbląga i elblążan. Organizator: Elbląscy Patrioci i Pomorski Okręg Związku Żołnierzy NSZ. Instytut Pamięci Narodowej w Gdańsku reprezentował elblążanin Jarosław Mamiński.
Pierwsze spotkanie Śladami elbląskich Powstańców Warszawskich odbyło się na cmentarzu Agrykola, drugie teraz na Dębicy.
– Do tego, by nie zapomnieć o Powstańcach Warszawskich zobowiązali mnie osobiście kombatanci, uczestnicy bohaterskiego zrywu m. in. Stefan Brzozowski, pochowany tu na Dębicy
– powiedziała Grażyna Wosińska.
Uczestnicy spotkania zapalili znicze na grobach: Jana Cysarza „Pilota”, Mieczysława Schreyera „Ryka”, Anny Schreyer „Hanka z Woli”, Czesławy Katarzyny Zdeb, ks. Mieczysława Józefczyka „Miecz”, Kazimierza Sęka „Burzy”, Stefana Brzozowskiego „Fiata” i Zbigniewa Antoniego Bukowskiego „Wujo”.
Wśród nazwisk odczytanych w Apelu Pamięci znalazło się: dwóch kawalerów Virtuti Militari oraz aktorka, która zagrała w „M jak miłość”, a wcześniej występowała w elbląskim teatrze.
Uczestnicy wysłuchali wspomnień Sylwii Radeckiej o swoich rodzicach, uczestnikach Powstania Warszawskiego:
Mama jako łączniczka AK woziła razem ze mną, w wózku części granatów „filipinek”, do sklepu na Koszykowej, ze szczotkami. Ojciec był w Komendzie Głównej Armii Krajowej. Mój stryj mjr Zenon Schreyer zginął podczas powstania. Został odznaczony Virtuti Militari.
Opowieść Grażyny Wosińskiej o powstańcach pochowanych na cmentarzu Dębica była ilustrowana zdjęciami archiwalnymi związanymi z Postaniem Warszawskim.
Wykonano wspólne zdjęcie. Każdy trzymał fotografię „elbląskiego” Powstańca Warszawskiego.
– To była interesująca lekcja historii – powiedziała Agnieszka Majewska, która przyszła z dwoma synami.
Na zakończenie Jacek Gierwatowski, prezes Pomorskiego Okręgu Związku Żołnierzy NSZ zaprosił na wrześniowe obchody 80-lecia powstania Narodowych Sił Zbrojnych.
Podczas spotkania Instytut Pamięci Narodowej w Gdańsku reprezentował elblążanin Jarosław Mamiński.W załączeniu przesyłam listę z biogramami Powstańców Warszawskich z Apelu Pamięci.
Lista „elbląskich” Powstańców Warszawskich
Andrzej Żelazny, „Zieliński” walczył w 1 kompanii „Wypadowej”, batalion „Gozdawa”. 4 września 1944 roku został ranny od bomby benzolowej podczas walk na Marszałkowskiej lub Świętokrzyskiej. Był poważnie poparzony na twarzy, rękach i nogach. Tego samego dnia dowódca por. „Domański” we wniosku o odznaczenie Krzyżem Walecznych argumentował to „Brawurową walką z rkm w Banku Polskim”. Wcześniej został odznaczony VM.
Roman „Sulima” Gillow, plutonowy podchorąży, Zgrupowanie Kryska, Górny Czerniaków, odznaczony Virtuti Militari. 2 sierpnia 1944 podczas ataku na Stację Pomp Rzecznych przy ul. Czerniakowskiej 124, odrzucił niemiecki granat i uratował kolegów, ale sam został ciężko ranny. Konieczna była amputacja ręki w warunkach polowych. Dwie studentki tajnych uniwersytetów medycznych przeprowadziły operację zwykłą piłą stolarską, którą zdezynfekowały spirytusem denaturowanym.
Helena Sobieska-Clar, „Lusia”, lekarz. Oddział: „Bakcyl” (Sanitariat Okręgu Warszawskiego Armii Krajowej) – Szpital Polowy ul. Żurawia 6a. Doktor medycyny, Tadeusz Suwalski, szef podziemnego szpitala, w swojej opinii napisał: Jestem w pełni uznania dla ofiarnej i sumiennej współpracy doktor Sobieskiej. Służyła pomocą przy operacjach chirurgicznych. Z wielką ofiarnością i odwagą gromadziła sprzęt i materiał opatrunkowy na potrzeby Armii Krajowej.
Kajetan Komorowski, „Czarny”, Nowogródzki Okręg Armii Krajowej „Nów” – Stołpecko-Nalibockie zgrupowanie AK, dowódca por. „Góra” („Dolina”). W Powstaniu Warszawskim Grupa „Kampinos” – 27. pułk ułanów – 3. szwadron, szlak bojowy: Kampinos – Jaktorów. Po bitwie z rozproszonych żołnierzy stworzył oddział do nękania wroga. Odznaczony: Krzyżem Walecznych, Warszawskim Krzyżem Powstańczym i Krzyżem Armii Krajowej
Aleksandra Obrycka, „Szarotka” z d. Burdziełowska, sanitariuszka, łączniczka Nowogródzki Okręg Armii Krajowej „Nów” – Stołpecko-Nalibockie zgrupowanie AK por. „Góry” („Doliny”). W Powstaniu Warszawskim Grupa „Kampinos”, szpital w Krogulcu. Siostra Antoniego Burdziełowskiego.
Antoni Burdziełowski „Wir” Nowogródzki Okręg Armii Krajowej „Nów” – Stołpecko-Nalibockie zgrupowanie AK por. „Góry” („Doliny”) Armia Krajowa – Grupa „Kampinos” – 27. pułk ułanów – 3. szwadron. Szlak bojowy: Kampinos – Jaktorów, następnie – 25. pułk piechoty AK Ziemi Piotrkowsko–Opoczyńskiej (Okręg Łódzki Armii Krajowej – Podokręg Piotrków).
Leokadia Popowska z d. Gajda, „Jagoda” „Lilka” w Powstaniu Warszawskim sanitariuszka. Armia Krajowa – Grupa „Północ” – zgrupowanie „Róg” – I batalion WSOP „Dzik” (Wojskowa Służba Ochrony Powstania) – 11. kompania, w Śródmieściu „Bakcyl” (Sanitariat Okręgu Warszawskiego Armii Krajowej) – zgrupowanie Chrobry II – Szpital Polowy ul. Mariańska 1. Szlak bojowy: Stare Miasto – kanały – Śródmieście Północ. Odznaczona Krzyżem Armii Krajowej.
Edmund Popowski, „Lis” mąż Leokadii, Armia Krajowa – Grupa „Północ” – zgrupowanie „Róg” – batalion „Wigry” Stare Miasto. Odznaczony Warszawskim Krzyżem Powstańczym
Armia Krajowa – I Obwód „Radwan” (Śródmieście) – zgrupowanie
Marian Szpyt, „Leon”„Chrobry II” – II batalion „Lecha Grzybowskiego” – 6. kompania „Jeremi”; ochotnik. Szlak bojowy Śródmieście Północ. Warszawski Korpus Armii Krajowej (od 20.09.1944), 28. Dywizja Piechoty AK im. Stefana Okrzei – 15. pułk piechoty AK „Wilków”
Nieznany powstaniec warszawski. Informacja z nagrobka. „Grób Powstańca warszawskiego, więźnia obozów koncentracyjnych Oświęcim, Mauthausen. 10.08.1944 – 1.07 1945”. Wiemy więc, że został aresztowany 10 sierpnia i przewieziony do obozu koncentracyjnego i zmarł w Elblągu 1 lipca.
Zenon Małczyński, „Lampart” Armia Krajowa – I Obwód „Radwan” (Śródmieście) – zgrupowanie „Chrobry II” – II batalion „Lecha Grzybowskiego” – 6. kompania „Jeremi” – III pluton, 8. Dywizja Piechoty AK im. Stefana Okrzei – 15. pułk piechoty AK „Wilków” ,Warszawski Korpus Armii Krajowej (od 20.09.1944)
Irena Byszewska z d. Małczyńska „Iris”, „Irena”, łączniczka, sanitariuszka i żołnierz. Armia Krajowa – I Obwód „Radwan” (Śródmieście) – zgrupowanie „Chrobry II” – II batalion „Lecha Grzybowskiego” – 6. kompania „Jeremi” Śródmieście Północ
Stefan Brzozowski „Fiat”, „Kubiak”, I Obwód „Radwan” (Śródmieście) Warszawskiego Okręgu Armii Krajowej – zgrupowanie „Bartkiewicza” – 4. kompania – III pluton Szlak bojowy: Śródmieście Północ.
Stanisław Sadowski, VI Ośrodek Mewa Kamień. Dowoził żywność Powstańcom Warszawskim.
Czesława Zdeb, pielęgniarka – „Bakcyl” (Sanitariat Okręgu Warszawskiego Armii Krajowej) – Podobwód Śródmieście-Południe – Warszawska Szkoła Pielęgniarstwa (szpital) – Chałubińskiego 2 róg Koszykowa 78 Dzielnica Śródmieście Południe.
Włodzimierz Skolimowski „Saturn”, harcerz Szarych Szeregów w Powstaniu Warszawskim. Zmarł w wieku 15 lat w Elblągu, 11 grudnia 1945 roku.
Ks. infułat Mieczysław Józefczyk „Miecz”, Armia Krajowa – Grupa „Kampinos” – batalion mjr. „Korwina” – kompania kpt. „Mścisława” 78 Pułk Palmiry Młociny. Warszawski Krzyż Powstańczy (1993), Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski (2008), Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski (2015), Złoty Medal „Zasłużony Kulturze Gloria Artis”.
Walenty Stelmach „Chętny” walczył na Żoliborzu i Powiślu.
Jerzy Kwietniewski, „Siwy” – „Szare Szeregi” „Zawiszacy”. Szlak bojowy: Bielany – Kampinos – Bielany. Przeprowadzał Powstańców do Puszczy Kampinowskiej. Jego ojciec
Mieczysław Kwietniewski „Piotr”, kierownik Referatu Organizacyjnego w sztabie VII Obwodu „Obroża” Warszawskiego Okręgu AK. Matka Wanda Kwietniewska od 17.07.1940 roku była łączniczką sztabu „Obroży”, a następnie od 1942 roku kierownikiem punktu kontaktowego KG AK ”Rango” w Warszawie.
Janina Żychowska, „Sosna”, „Janka”, sanitariuszka, AK zgrupowanie Chrobry II – Śródmieście. Otrzymała Krzyż Walecznych
Sabina Januszewska – brak danych
Danuta Matejek „Mała” „Danka”, łączniczka – 16 lat. Armia Krajowa – I Obwód „Radwan” – IV zgrupowanie „Gurt” – 2. kompania – pluton 140, Śródmieście Północ
Zbigniew Bukowski – Komenda Główna Armii Krajowej – pułk „Baszta” – batalion „Bałtyk” – kompania B-2 walczył na Mokotowie. Zmarł w Elblągu. Pochowany na cmentarzu Dębica.
Halina Lubomirska „Haluta” z d. Żmijewska V Obwód (Mokotów) Warszawskiego Okręgu Armii Krajowej – sztab – WSOP. Łączniczka. Przenosiła kanałami meldunki pomiędzy dowódcą pułku „Baszta” płk. „Danielem” (Stanisław Kamiński) a jego przełożonymi w Śródmieściu Południowym. Podczas jednej z takich misji wyszła niewłaściwym włazem i została ujęta przez Niemców.
Ludwika Mendelska odznaczona za zasługi dla niepodległości Rzeczypospolitej Polskiej Złotym Krzyżem Zasługi przez Andrzeja Dudę, prezydenta RP. Ludwika Mendelska pomagała ojcu, który był żołnierzem Armii Krajowej.
Tytus Stanisław Żychowski, pseudonim Rudolf Szłapinski, dowódca oddziału na Mokotowie
Janusz Kustowski „Dżems” V Obwód (Mokotów) Warszawskiego Okręgu Armii Krajowej – oddział osłony Komendy Obwodu OS-V (dawny „ODB-19”) – IV pluton. Krzyż Walecznych, Odznaka Grunwaldzka. Od października 1946 r. w Elblągu – kierownik techniczny Państwowych Warsztatów Samochodowych nr 1.
Mieczysław Zadróżny „Butrym” „Krzemieniecki”.
Podczas okupacji Bataliony Chłopskie. Zmarł w Elblągu.
Jan Cysarz „Pilot” Armia Krajowa – I Obwód „Radwan” (Śródmieście) – zgrupowanie „Chrobry II” – II batalion „Lecha Grzybowskiego” – 6. kompania „Jeremi”. Zmarł w Elblągu.
Anna Szabłowska „Hanka” „Bakcyl” (Sanitariat Okręgu Warszawskiego Armii Krajowej) – batalion „Zaremba”- „Piorun” – Szpital Polowy ul. Wilcza 61. Zmarła w Elblągu.
Andrzej Krawczyk „Dziki” – Armia Krajowa – I Obwód „Radwan” (Śródmieście) – zgrupowanie „Chrobry II” – II batalion „Lecha Grzybowskiego” – 6. kompania „Jeremi”; następnie w 3. kompanii. Zmarł w Elblągu.
Andrzej Stanisław Kostecki „Zjawa” – Armia Krajowa – Grupa „Północ” – odcinek „Kuba” – „Sosna” – Dywizjon Motorowy Obszaru Warszawskiego AK – oddział wypadowo-szturmowy por. „Ryszarda” – drużyna plut. pchor. „Niemirycza”.
Ranny w głowę w nocy 30/31 sierpnia 1944 r. podczas próby przebicia oddziałów staromiejskich do Śródmieścia, do którego przeszedł kanałami. Odznaczony m.in. Krzyżem Armii Krajowej, Medalem Honorowym za Zasługi w Rozwoju Elbląga, Medalem Wojska.
Na podstawie donosu, że w grupie znajomych wyraził się negatywnie na temat zbliżających się wyborów do Sejmu PRL, aresztowany 26 września 1952 r. i w kajdankach doprowadzony na dworzec kolejowy w Elblągu. W ciągu trzech pierwszych miesięcy aresztowania pracował przymusowo w Zakładach Taboru Kolejowego w Elblągu. Orzeczoną karę 12 miesięcy obozu pracy darowano na mocy Ustawy Amnestyjnej z 1952 roku.
Po wypuszczeniu z aresztu w czerwcu 1953 r. pracował w Spółdzielni Inwalidów „Wolność” w Elblągu oraz w innych zakładach i instytucjach. Zmarł w naszym mieście.
Romuald Gebert „Septimus” Armia Krajowa – Grupa „Północ” – zgrupowanie „Róg” – Brygada Dyspozycyjno-Zmotoryzowana NSZ „Koło” . Po wojnie krótko mieszkał w Elblągu.
Kazimierz Sęk „Burza” – Armia Krajowa – I Obwód „Radwan” (Śródmieście) – zgrupowanie „Chrobry II” – II batalion „Lecha Grzybowskiego” – 5. kompania – III pluton. Zmarł w Elblągu.
Mieczysław Filipowicz „Mały” Armia Krajowa – Grupa „Kampinos” , następnie II Obwód „Żywiciel” (Żoliborz) Warszawskiego Okręgu Armii Krajowej – zgrupowanie „Żaglowiec” – pluton 207 i pluton 204. Zmarł w Elblągu
Jerzy Miasnikow-Mianowski „Dostoja”Okręg Warszawski Armii Krajowej – I Obwód „Radwan” (Śródmieście) – 3. Rejon „Ratusz” – Wojskowa Służba Ochrony Powstania – VI zgrupowanie WSOP – batalion „Bełt” – 2. kompania. Po zakończeniu Powstania w niewoli. Mieszkał i zmarł w Elblągu.
Tadeusz Hornziel „Róg”Armia Krajowa – I Obwód „Radwan” – Grupa Bojowa „Krybar” – Grupa Techniczna. Hornziel brał udział w budowie słynnego wozu pancernego „Kubuś”. Należał do grupy montażowej i wykonywał papierowe szablony do wycinania detali
Od 1 maja 1945 roku w Elblągu: instruktor powiatowy pożarnictwa, Powiatowy komendant Straży Pożarnych Województwa Gdańskiego, Zastępca komendanta Zawodowej Straży Pożarnej. Organizował straż w terenie, m.in. w Tolkmicku i Milejewie.
Zmarł w Olsztynie
Wacław Rokita
Kedyw Komendy Głównej Armii Krajowej – zgrupowanie „Radosław”
Ranny w nogę 27sierpnia1944 roku. Szlak bojowy: Wola – Stare Miasto do 2 września 1944 roku.
Po powstaniu wyszedł z Warszawy z ludnością cywilną, przez obóz przejściowy w Pruszkowie trafił do niemieckiego obozu koncentracyjnego KL Mauthausen. 5 maja 1945 r. został wyzwolony on przez oddziały amerykańskie. Po powrocie do Polski zamieszkał w Elblągu w latach 1946-1981.
Wiktor Frączkowski „Wiktor”
Komenda Główna Armii Krajowej – Oddział III (Operacyjno-Szkoleniowy) – Wydział Lotnictwa „Bociany” – Baza Lotnicza „Łużyce” – 5. kompania. Po wyjściu z miasta – 25. pułk piechoty AK Ziemi Piotrkowsko-Opoczyńskiej (Okręg Łódzki Armii Krajowej – Podokręg Piotrków). Zmarł w Elblągu.
Mieczysław Tadeusz Liwo „Milik”
V Obwód (Mokotów) Warszawskiego Okręgu Armii Krajowej – 1. Rejon – 1. Dywizjon Artylerii Konnej im. Józefa Bema. Za działalność w WiN skazany w pierwszej instancji na karę śmierci, potem zamieniono na dożywocie. Po rehabilitacji i zwolnieniu z więzienia pracował w Elblągu. Zmarł w Gdańsku.
Witold Butkiewicz „Lewańczuk”
Armia Krajowa – I Obwód „Radwan” (Śródmieście) – Podobwód „Sławbor” (Śródmieście-Południe) – odcinek wschodni „Bogumił” – batalion „Miłosz” – 3. kompania. Aresztowany w marcu 1953 r. w Elblągu i przekazany władzom sowieckim jako „przestępca wojenny”. Wywieziony do więzienia w Mińsku Białoruskim, gdzie przebywał do 18 stycznia 1954 r. Powrócił do kraju z grupą imigrantów z ZSRR.
Srebrny Krzyż Zasługi z Mieczami za walkę zbrojną w szeregach AK
Piotr Zbigniew Łubieński „Andrzej”
Komenda Główna Armii Krajowej – pułk „Baszta” – batalion „Karpaty” – kompania K-1 – I pluton. Obóz Stutthof, potem Neustadt. Do kraju powrócił 2 grudnia 1945. Od stycznia 1946 roku do września 1948 roku mieszkał w Elblągu, tam pracował w PKP i Państwowych Warsztatach Samochodowych, zdał maturę w liceum im. Kazimierza Jagiellończyka. W latach 1946-1948 działacz harcerski. Odznaczony m.in. Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski, Krzyżem Walecznych, Krzyżem Partyzanckim, Warszawskim Krzyżem Powstańczym, Krzyżem Armii Krajowej, Krzyżem Oświęcimskim, Złotym i Srebrnym Krzyżem Zasługi.
Jan Kurdwanowski „Krok”
Armia Krajowa – Grupa „Północ” – odcinek „Kuba”- „Sosna” – batalion „Chrobry I” – 3. kompania, na Czerniakowie w zgrupowaniu „Kryska”. W latach 1951-1953 był ordynatorem oddziału dziecięcego szpitala w Elblągu, a w latach 1953-1957 asystentem w klinice dziecięcej przy ulicy Działdowskiej w Warszawie. Emigrował do USA.
Przed wojną w Sulejówku, sąsiad marszałka Piłsudskiego.
Janusz Gorgoniusz Przedpełski „Żbik”
Armia Krajowa – Grupa „Północ” – zgrupowanie „Róg” – I batalion WSOP „Dzik” (Wojskowa Służba Ochrony Powstania). Na terenie Śródmieścia kompania „Dzik” w batalionach „Iwo” – „Ostoja”. Z niewoli powrócił do kraju w sierpniu 1946 roku. Początkowo osiadł w Elblągu, w 1949 r. ukończył liceum ekonomiczne i zdał maturę.
Odznaczony Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski, Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski, Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski, Warszawskim Krzyżem Powstańczym. Za wkład w rozwój światowego sportu najwyższe odznaczenie Międzynarodowego Komitetu Olimpijskiego – Order Olimpijski.
Andrzej Maria Kamiński „Ralf”
V Obwód (Mokotów) Warszawskiego Okręgu Armii Krajowej – 4. Rejon – adiutant Komendanta Rejonu.
Po kapitulacji Modlina w 1939 roku ciężko ranny przebywał w Heeres Kriegslazarett Elbing (Elbląg) jako jeniec. W sierpniu 1940 roku wskutek przeciągających się formalności uciekł z niewoli do Warszawy, posługując się fałszywym zwolnieniem z obozu i prawdziwymi dokumentami niemieckiej komisji lekarskiej.
Halina Antonina Donimirska
urodzona Czernin – Elbląg. Armia Krajowa – zgrupowanie „Radosław” – batalion „Miotła”, następnie zgrupowanie „Sienkiewicz” oraz odcinek „Kuba”- „Sosna” – batalion „Gozdawa” – kompania motorowa „Orlęta”.
Danuta Zofia Mancewicz „Danusia” „Grażyna”
sanitariuszka i łączniczka.
Okręg Warszawski Armii Krajowej – Kedyw Okręgu – Oddział Dyspozycyjny A – „Kolegium A” – od 2 sierpnia 1944 r. w zgrupowaniu „Radosław” – od 12 sierpnia 1944 r. w pułku „Broda 53” – batalion „Zośka” – oddział ppor. „Śnicy”. Ciężko ranna w płuca 16 września 1944 roku w rejonie Wału Miedzeszyńskiego, tuż po udanej przeprawie przez Wisłę. Leczona w szpitalach podwarszawskich do grudnia 1944 roku. W tym czasie przeszła kilka operacji, jednak odłamki w płucach nosiła do końca życia.
Grała w latach 1960–1961 w Teatrze im. Stefana Jaracza Olsztyn-Elbląg oraz 1975–1977 w Teatrze Dramatycznym w Elblągu. Występowała na jednej scenie z Aliną Janowską w Teatrze Syrena. W „M jak Miłość” zagrała babcię „Bogusię”.
Hilary Pracz Praczyński „Ojciec Gwardian”
kapelan Zgrupowania Stołpecko-Nalibockiego. Armia Krajowa – Grupa „Kampinos”. Po wojnie proboszcz parafii św. Wojciecha w Elblągu w latach 1945- 1956.
Mieczysław Schreyer „Ryk”
Komenda Główna Armii Krajowej – II rzut
1939-44 Komenda Główna Armii Krajowej – Oddział III (Operacyjno-Szkoleniowy) – Wydział Saperów
Anna Schreyer z d. Nerc „Hanka z Woli” łączniczka
Kazimierz Kubaszewski
Pochowany na cmentarzu Agrykola
Czesław Juchniewicz „Śmiały” Armia Krajowa – zgrupowanie „Radosław” – pułk „Broda 53” – batalion „Zośka” – 2. kompania „Rudy” – I pluton „Sad” – 2 drużyna. Szlak bojowy: Wola – Stare Miasto. Stare Miasto ul. Koźla – ranny w nogę odłamkiem granatnika. Wyszedł z miasta z ludnością cywilną i w październiku 1944 r. wyjechał do Częstochowy, następnie w obawie przed aresztowaniem przez UB udał się do Elbląga. W konspiracji od 1940 r. – Szare Szeregi, od 1942 r. „Bojowe Szkoły”, od 1943 r. „Grupy Szturmowe”: w 2. drużynie I plutonu „Sad”, 2. kompani „Rudy” batalionu „Zośka”
