Bezprecedensowy werdykt jury i dwie równorzędne nagrody. Przyznano wyróżnienia za odwagę w budowaniu – dzięki poezji – nowej wizji europejskiej wspólnoty. Europejskimi Poetkami Wolności 2022 zostały Marianna Kijanowska, ukraińska autorka uhonorowana za tom „Babi Jar. Na głosy” i Luljeta Lleshanaku, pochodząca z Albanii poetka doceniona za tom „Woda i węgiel”. Wyróżnieni zostali także tłumacze zbiorów: Adam Pomorski i Dorota Horodyska. Nagrody wręczono podczas teatralnie wyreżyserowanej gali, 10 czerwca, w Gdańskim Teatrze Szekspirowskim.
W Gdańsku trwa Festiwal Europejski Poeta Wolności, unikatowy w skali kraju festiwal literatury, który celebruje współczesną poezję kontynentu, umożliwia polskiej publiczności spotkanie z jej twórcami i kieruje uwagę na kwestie istotne dla kształtu i rozwoju poezji. Jego częścią jest także Nagroda Literacka Miasta Gdańska Europejski Poeta Wolności, której ideą jest łączenie i przybliżanie wspólnot, języków i literackich wizji świata. Poprzez ufundowanie i organizację Nagrody wspierana jest europejska poezja – szczególnie ważne, choć często pomijane obecnie medium. Tegoroczna edycja Międzynarodowego Festiwalu Literatury Europejski Poeta Wolności zbiegła się w czasie ze spotkaniem członków Międzynarodowej Sieci Miast Schronienia ICORN. Do Gdańska przyjechało ponad 250 uczestników z ponad 35 krajów, by rozmawiać o wolności słowa, międzynarodowej solidarności, sztuce i demokracji oraz ochronie i promocji zagrożonych pisarzy i artystów.
Do tegorocznej edycji nagrody Europejski Poeta Wolności zgłoszono dwudziestu autorów, z którego jury wybrało pięciu twórców. Ostatecznie, i po raz pierwszy w historii przyznano dwie równorzędne nagrody, które trafiły do pochodzącej z Ukrainy Marianny Kijanowskiej i pochodzącej z Albanii Luljety Lleshanaku.
Podczas gali wręczenia nagród, w Gdańskim Teatrze Szekspirowskim obecni byli niemal wszyscy nominowani wraz ze swoimi tłumaczami. Na scenie, podczas przemówienia gratulowała i doceniała ich pracę Alensandra Dulkiewicz, prezydent Gdańska.
– Niełatwo mówić po strofach, co tną do żywego… Pod dobrą gwiazdą zebrała nas tu poezja. Proza życia jednak ciśnie się każdą szczeliną. Niejeden z nas chciałby zasnąć, żeby obudzić się w lepszych czasach. Niepojęte, że za wschodnią granicą Polski, tak niedaleko stąd, spadają bomby, a ludzie kryją się w ciemnych i wilgotnych piwnicach (…). Już 108 dni trwa wojna. Jak tu czytać poezję? Właśnie… czytać! Nawet jeśli boli, jątrzy rany i stawia niewygodne pytania, zaraz przyniesie ukojenie, oswoi lęki, da nadzieję – mówiła podczas przemówienia Aleksandra Dulkiewicz, prezydent Gdańska. – Dziękujemy Wam, poetki, poeci, tłumacze i tłumaczki za zaproszenie do Waszego świata. Dziękujemy za słowa, które w tych trudnych czasach przywracają miarę rzeczy. Dumni jesteśmy, że możemy odkrywać i promować Waszą twórczość. Gdańsk sam siebie opisał jako miasto wolności i solidarności. To nas łączy. Wy mówicie nam o wolności i o bolesnym jej braku. O wolność całej Europy walczą teraz bohatersko Ukrainki i Ukraińcy. A my chcemy nieść solidarność, pielęgnować pamięć, strzec wartości i odmieniać zły los, bo „Trwanie” – jak pisze Luljeta Lleshanaku „jest obowiązkiem, nie wyborem”. Niech Europejski Poeta Wolności da Wam skrzydła. Dla nas wszystkich niech nastanie pokój i stanie się wolność.
Bezprecedensowy werdykt Jury Nagrody
Tegoroczną Nagrodę Literacką Miasta Gdańska Europejski Poeta Wolności przyznało jury w składzie: Krzysztof Czyżewski (przewodniczący), Anna Czekanowicz, Paweł Huelle, Zbigniew Mikołejko, Stanisław Rosiek, Anda Rottenberg, Beata Stasińska oraz Olga Tokarczuk.
Organizatorzy otrzymali w tej edycji konkursu 20 zgłoszeń reprezentujących wszystkie wybrane dla tej edycji języki i zawierających znakomite wiersze. Jury miało więc wyjątkowo trudny wybór.
Werdykt i laudację w Gdańskim Teatrze Szekspirowskim wygłosiła Anda Rottenberg.
– Siódma edycja Nagrody Europejskiego Poety Wolności przejdzie do historii jako wyjątkowa. Jury Nagrody, przy wsparciu Aleksandry Dulkiewicz, prezydent Gdańska i Rady Miasta Gdańska – podjęło decyzję o podwojeniu puli nagród i przyznaniu dwóch równorzędnych laurów Mariannie Kijanowskiej i Luljecie Lleshanaku. Za decyzją tą stoi przede wszystkim ogromna siła poetyckiego wyrazu obu poetek, wsparta najwyższej próby sztuką przekładu Adama Pomorskiego i Doroty Horodyskiej. Nie pierwszy to raz w finałowej szpicy Nagrody znalazła się para poetów, których zbiory wierszy były niemal równie znakomite, a wybór pomiędzy nimi dramatycznie trudny. Po raz pierwszy zdarzyło się natomiast, że jury było jednogłośne w wyborze dwóch równie wybitnych książek poetyckich: ukraińskiego „Бабин Яр. Голосами / Babi Jar. Na głosy” Marianny Kijanowskiej i albańskiego „Ujë dhe karbon / Woda i węgiel” Luljety Lleshanaku – mówiła Anda Rottenberg. – Marianna Kijanowska i Luljeta Lleshanaku, Europejskie Poetki Wolności roku 2022, urzeczywistniają wolność we wspólnocie pamięci i losu, a ich niepowtarzalny poetycki głos rodzi się z głębokiego wsłuchania w głosy zamęczonych i zniewolonych. Czytelnicy ich poezji stają się świadomi, że mogą mieć tyle tylko wolności, ile pomogą jej wywalczyć tym, z którymi współistnieją.
Nagroda jest wyjątkowa także z tego powodu, że poetów zgłaszają do niej ich tłumacze.
Marianna Kijanowska (Ukraina) w tłumaczeniu Adama Pomorskiego
– Kijanowska wydała dotąd 12 tomów poezji (w tym tom wierszy zebranych). Ostatni, „Babi Jar. Na głosy” (2017), przyniósł autorce w lutym 2020 roku Nagrodę im. Tarasa Szewczenki, czyli najwyższą nagrodę państwową Ukrainy. Na tom składają się 64 wiersze. Koncept – głęboko zresztą przeżyty – oddania głosu ofiarom Babiego Jaru, miejsca męczeństwa dziesiątków tysięcy Żydów kijowskich rozstrzelanych tu w 1942 roku przez SS we współpracy z ukraińskimi jednostkami kolaboracyjnymi, zrodził się zapewne nie bez wpływu lektury poetów polskich – opisuje w zgłoszeniu do Nagrody Adam Pomorski.
Marianna Kijanowska (ur. 1973) – poetka, tłumaczka, autorka szkiców literackich i prozy artystycznej. Należy do pokolenia, które twórczość literacką podjęło w latach 90., w ponownie niepodległej Ukrainie. We Lwowie aktywnie działała w powstałym w 1996 roku Stowarzyszeniu Pisarzy Ukrainy, należy również do Ukraińskiego PEN Clubu. W 2003 roku przebywała w Warszawie jako stypendystka programu GAUDE POLONIA, uczestniczyła w festiwalach literackich i akcjach artystycznych w Polsce. Zabłysła jako tłumaczka wirtuozerskimi przekładami wierszy dla dzieci Tuwima i znakomitymi, nowatorskimi translacjami Leśmiana. Prócz licznych publikacji prasowych – w tym stałej rubryki „Nowa Literatura Polska” w gazecie „Kurjer Krywbasu” – ogłosiła drukiem osobne tomy przekładów z polskich poetów współczesnych (m.in. Eugeniusza Tkaczyszyna-Dyckiego i Adama Wiedemanna).
Wiersz Marianny Kijanowskiej można było spotkać w marcu 2022 w przestrzeni Gdańska, z okazji Światowego Dnia Poezji.
Luljeta Lleshanaku (Albania) w tłumaczeniu Doroty Horodyskiej
– W dwóch zbiorach poezji Luljety Lleshanaku, „Prawie wczoraj” [Pothuajse dje] i „Homo Antarcticus”, z których pochodzi 8 wierszy wybranych do konkursowej prezentacji, dominującym wątkiem jest relacja pomiędzy wolnością a tożsamością. Relacja ta staje się coraz ważniejsza dla człowieka żyjącego w XXI wieku w warunkach błyskawicznego rozwoju technologii komunikacyjnych, a co za tym idzie, w skrajnej demokratyzacji tej komunikacji, eksponującej jednostkę w stopniu dotychczas nieznanym – czytamy w rekomendacji Doroty Horodyskiej.
Luljeta Lleshanaku (ur. 1968) – poetka, dziennikarka, tłumaczka, autorka scenariuszy. Ukończyła filologię albańską na Uniwersytecie w Tiranie. Od 1994 roku opublikowała 8 tomików wierszy w języku albańskim. Jej twórczość publikowana była w Austrii, Chorwacji, Francji, Hiszpanii, Polsce, Stanach Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii i Włoszech. W ramach drugiej edycji EPW w 2011 roku ukazał się w Polsce jej zbiór „Dzieci natury” [Femijët e natyrës; tłum. Dorota Horodyska]. Lleshanaku jest laureatką kilku nagród literackich, m.in.: Crystal Vilenice 2009 – nagroda Międzynarodowego Festiwalu Literackiego w Słowenii (przed nią żaden albański twórca nie został uhonorowany tym wyróżnieniem); Srebrne Pióro 2000 – najwyższe albańskie wyróżnienie literackie przyznane przez Ministerstwo Kultury; Autor Roku 2013 – nagroda Targów Książki w Tiranie; albańska nagroda Kult 2013; Autor Roku 2013 (poezja) – nagroda Targów Książki w Prisztinie; PEN Albania 2016. Luljeta Lleshanaku pełni obecnie funkcję dyrektora ds. Badań w Instytucie Badań nad Zbrodniami i Konsekwencjami Komunizmu w Tiranie. Prowadzi także wykłady w Akademii Filmu i Multimediów Marubi w Tiranie.
Gala niczym „Burza”
Wręczenie nagród było poprzedzone częścią artystyczną i prezentacją wszystkich nominowanych wierszy. Uroczysta gala została przygotowana jak spektakl przez reżyserkę Agatę Puszcz i dramaturżkę Zuzannę Bojdę. Towarzyszyły jej wizualizacje i muzyka na żywo wykonywana na syntezatorach modularnych. Publiczość symbolicznie przeniosła się na wyspę, na której napotkane postacie w sennych marach mówiły o izolacji, traumie i utraconej niewinności. Gala odbywała się w Gdańskim Teatrze Szekspirowskim, a jako kontekst dla poezji i pracy nad widowiskiem reżyserka wybrała „Burzę”, Szekspira.
Finalistkami i finalistami tegorocznej edycji EPW byli poeci i poetki z czterech europejskich krajów oraz ich tłumacze i tłumaczki:
- Luljeta Lleshanaku z Albanii, autorka tomiku Woda i węgiel oraz tłumaczka Dorota Horodyska
- Petr Hruška z Czech, autor tomiku Chcieliśmy się uratować. Wiersze wybrane i tłumacze Dorota Dobrew, Franciszek Nastulczyk
- Anja Zag Golob ze Słowenii, autorka tomu Didaskalia do oddechu i tłumacze Marlena Gruda, Miłosz Biedrzycki
- Kateryna Kałytko z Ukrainy, autorka zbioru Nikt nas tu nie zna i my – nikogo i tłumaczka Aneta Kamińska
- Marianna Kijanowska z Ukrainy, autorka tomiku Babi Jar. Na głosy i tłumacz Adam Pomorski
Więcej o nominowanych można przeczytać w osobnym komunikacie.
Europejski Poeta Wolności
Europejski Poeta Wolności to unikatowe i wielopłaszczyznowe przedsięwzięcie, które od 14 lat przybliża, nagradza i uwalnia poezję do krwiobiegu polskiej literatury. EPW to Festiwal, Nagroda i seria wydawnicza, w ramach której ukazało się już 51 tomów współczesnej europejskiej poezji.
Organizowana w trybie dwuletnim Nagroda przyznawana jest od 2010 roku. Od 2012 roku osobny laur trafia także do autorki lub autora przekładu zwycięskiego tomu. Rola tłumaczy jest tu nie do przecenienia, ponieważ to właśnie oni zgłaszają poetów do konkursu, współtworząc w ten sposób każdą edycję. Wyróżnienie posiada wymiar finansowy – nagrodzeni poeci otrzymują 100 tys. zł, tłumacze zaś 20 tys. zł.
Więcej można przeczytać na stronie europejskipoetawolnosci.pl. Warto zapoznać się także z propozycjami na ostati dzień Festiwalu.
Kim jest EPW?
Europa, do której Poeta Wolności się odnosi, to nie tylko terytorium, ale przede wszystkim projekt wspólnoty. Polityka EPW ukierunkowana jest na wymyślanie i kształtowanie nowych sposobów współegzystowania ludzi.
Poetami są ci, którzy wciąż wierzą, że poprzez literaturę można wpłynąć na kształt świata. Poezja to laboratorium, gdzie wypracowuje się nowe formy języka, za pośrednictwem którego możemy próbować zrozumieć rzeczywistość. Poeci i poetki dostarczają nam wciąż nowych języków – to oni sprawiają, że świat nie kostnieje w układach wyświechtanych frazesów.
Wolność jest przede wszystkim odwagą do przekraczania granic – kulturowych, językowych i politycznych. To odwaga do kształtowania poetyckich wizji, często trudnych i nieoczywistych. To odwaga, która pozwala na sprzeciw wobec zastałych form, zarówno językowych, jak i politycznych.
Marta Formella
Urząd Miejski w Gdańsku
fot. G. Mehring
