W 1873 roku na ulice Gdańska wyjechały pierwsze tramwaje napędzane siłą mięśni koni. Był to początek epoki wagonów szynowych w naszym mieście. Przełom XIX i XX wieku przyniósł rewolucję jakościową, w 1896 roku rozpoczęto wdrażanie tramwaju elektrycznego, szybszego i efektywniejszego. Tramwaje zasilane prądem elektrycznym pojawiały się w kolejnych zakątkach miasta. Stawały się coraz większe i szybsze. Dziś niskopodłogowa, przyjazna pasażerom flota tramwajowa przemierza Gdańsk pokonując rocznie około 15 mln kilometrów.
O historii komunikacji miejskiej i obchodach 150-lecia gdańskich tramwajów, podczas konferencji prasowej opowiadali: Aleksandra Dulkiewicz, prezydent Gdańska, Piotr Borawski, zastępca prezydenta ds. przedsiębiorczości i ochrony klimatu, Radni Miasta Gdańska: Kamila Błaszczyk wiceprzewodnicząca klubu Koalicji Obywatelskiej oraz Maciej Lisicki, prezes GAiT i Sebastian Zomkowski, dyrektor ZTM.
Początki napędzane siłą mięśni koni
Gdy w 1871 roku podpisywano pierwszą koncesję na budowę i eksploatację tramwaju konnego na trasach z Targu Siennego do Św. Wojciecha i z Targu Siennego do Oliwy niewiele miast w Europie mogło się pochwalić tak nowoczesnym, jak na tamte czasy, środkiem komunikacji miejskiej. Dzięki temu Gdańsk dość wcześnie dołączył do prestiżowego grona miast posiadających ten typ komunikacji.
– 22 czerwca będziemy obchodzili dokładnie 150 rocznicę pojawienia się pierwszych tramwajów na ulicach Gdańska – mówiła Aleksandra Dulkiewicz, prezydent Gdańska. – Początkowo było to 18 pojazdów konnych, które jeździły na 9-kilometrowej trasie Targ Sienny – Oliwa. Dzisiaj mamy niemal 63 km, a jak otworzymy Nową Warszawską, to będzie ponad 65 km linii tramwajowych. W Gdańsku tworzą one tkankę miejską i służą przemieszczaniu się, ale upamiętniają także ważne osoby, które stają się ich patronami. Tylko w tej kadencji, od 2018 roku do dzisiaj, zainwestowaliśmy w sumie ponad 700 milionów złotych w zakup 30 nowych tramwajów, modernizację linii tramwajowych, chociażby tej prowadzącej na Stogi, ale także w budowę nowych, jak ta na alei Pawła Adamowicza, czy właśnie będąca na ukończeniu Nowa Warszawska. Każdego roku na całą komunikację publiczną wydajemy ponad 600 milionów złotych – dodała.
22 czerwca 1873 roku pierwsze tramwaje konne w Gdańsku rozpoczęły regularne kursy na trasie Targ Sienny – Oliwa. Trasa ta mierzyła 9,3 km i biegła przez Targ Rakowy, ul. 3 Maja, przez istniejącą wówczas Bramę Oliwską i dalej al. Zwycięstwa, al. Grunwaldzką do skrzyżowania z ul. Pomorską w Oliwie, gdzie była zajezdnia. Na jednotorowej trasie urządzono 11 mijanek i 23 przystanki. Dwutorowe były jedynie krótkie odcinki prowadzące nad fosą i przez Bramę Oliwską oraz na Targu Siennym. W renomowanej fabryce w Hamburgu do obsługi linii zamówiono 18 nowoczesnych wagonów. W trzynawowej hali w nowo wybudowanej zajezdni w Oliwie znajdowała się przestronna stajnia dla ponad stu koni.
Elektryfikacja i rozwój komunikacji tramwajowej
Przełom XIX i XX wieku przyniósł rewolucję jakościową, w 1896 roku rozpoczęto wdrażanie tramwaju elektrycznego, szybszego i efektywniejszego. Pierwsze, regularne połączenia tramwajów elektrycznych rozpoczęły się 12 sierpnia 1896. Uruchomiono wówczas trasę z Targu Siennego do Oruni i z Nowych Ogrodów do Emaus. A 27 sierpnia 1896 otwarto trasę z Długiego Targu do Wrzeszcza i Strzyży Dolnej. 3 grudnia 1896 z Długiego Targu ruszyły tramwaje w kierunku Bramy Żuławskiej i Dolnego Miasta. Tego samego dnia funkcjonowanie rozpoczęła zelektryfikowana linia z ul. Toruńskiej do Targu Rybnego. Po zakończeniu elektryfikacji sieci, w roku 1896 łączna długość tras tramwajowych wynosiła 16,5 km. W 1899 rozpoczęto budowę nowej trasy tramwajowej ze Strzyży Dolnej do Oliwy, którą otwarto 8 maja 1901. W latach 1900-1903 uruchomiono etapami dwie nowe trasy tramwajowe z Brzeźna do Wrzeszcza przez obecną ul. Chrobrego oraz z Brzeźna przez Nowy Port i tereny stoczniowe do Żurawia.
Istotnym momentem w historii gdańskich tramwajów była wiosna 1914. Wówczas wprowadzono numeryczne oznaczenie linii tramwajowych, w miejsce dotychczasowych kolorowych tarcz i tablic z nazwą przystanku końcowego. Bezpośrednio przed wybuchem I wojny światowej gdańska sieć linii tramwajowych liczyła 10 linii (z numeracją od 1 do 10). Taka sama liczba linii funkcjonowała w 1918.
– Jeżeli miałbym wymienić dwa najważniejsze wydarzenia w historii gdańskich tramwajów, to przede wszystkim jest to nie elektryfikacja tramwajów, ale komunalizacja zakładu, która nastąpiła w 1921 roku, albowiem od 1872 do 1921 był to zakład prywatny – mówił Sebastian Zomkowski, dyrektor ZTM. – Władze miasta w tamtym czasie zdiagnozowały, jak ważne są tramwaje dla życia gospodarczego miasta. Drugim, najważniejszym wydarzeniem z mojego punktu widzenia, jest przede wszystkim akcesja do Unii Europejskiej, albowiem w latach 90. tramwaje funkcjonowały fatalnie, jakość taboru była zła, a infrastruktura się rozsypywała. Dopiero wejście do Unii Europejskiej i nowe środki unijne spowodowały, że mogliśmy odnowić tabor oraz rozbudować, zakonserwować infrastrukturę i budować kolejne trasy – dodał.
Odbudowa z gruzów
Po zakończeniu działań wojennych w 1945 r. sieć trakcyjna przestała istnieć, torowiska były poważnie uszkodzone przez pociski artyleryjskie, żaden wagon nie był zdatny do ruchu. W kwietniu 1945 roku, od razu po zakończeniu działań wojennych przystąpiono do odbudowy infrastruktury tramwajowej. Sukcesywnie przywracano do ruchu trasy tramwajowe. Budowano też nowe. W 1946 r. wybudowano trasę z Oliwy do Sopotu, dzięki temu tramwaje mogły kursować z Sopotu przez Oliwę do Śródmieścia Gdańska. Połączenie Oliwy z Sopotem zostało zlikwidowane w 1961 r. z powodu przejęcia większości pasażerów przez Szybką Kolej Miejską. W 1949 r. gdańskie tramwaje przewiozły 46,5 mln pasażerów. W 1951 r. ruszyły dostawy dla Gdańska pierwszych po wojnie, fabrycznie nowych tramwajów produkcji krajowej, należących do generacji wagonów klasycznych N.
Kultowe Stopiątki i niskopodłogowe Orły
W latach 70. XX. wieku symbolem dekady Gierka stała się „Stopiątka”, czyli tramwaj typu 105N pochodzący z chorzowskiej fabryki Konstal. Pierwsza „Stopiątka” trafiła do Gdańska 5 marca 1975 roku. Dokładnie 46 lat później – 5 marca 2021 ta najliczniejsza w historii grupa pojazdów eksploatowanych w grodzie nad Motławą zakończyła swoją misję na gdańskich torach. Od pierwszej dostawy do Gdańska trafiły aż 272 takie wagony przeznaczone do obsługi linii pasażerskich oraz dwa gospodarcze.
W 1997 r. do gdańskiej floty dołączyły dwa nowe, trzyczłonowe tramwaje Konstal 114Na – nazywane przez pracowników i pasjonatów komunikacji miejskiej „orłami”. Wśród floty 105Na wyróżniały się niskopodłogowym, środkowym członem. Kolejnym krokiem ku nowoczesności był zakup czterech trzyczłonowych wozów typu NGd99 rodziny Citadis.
Gdański Projekt Komunikacji Miejskiej
31 maja 2001 r. Rada Miasta Gdańska przyjęła Gdański Projekt Komunikacji Miejskiej (GPKM), na który złożyły się plany modernizacji i rozbudowy gdańskiej sieci tramwajowej, budowy węzłów przesiadkowych i zakup nowoczesnego taboru. W 2004 r. Zakład Komunikacji Miejskiej przekształcony został z zakładu budżetowego w spółkę prawa handlowego, rozdzielając równocześnie sferę organizacji od wykonywania usług przewozowych.
W ramach Gdańskiego Programu Komunikacji Miejskiej, ze wsparciem środków unijnych, zmodernizowanych, wyremontowanych i przebudowanych zostało kilkadziesiąt kilometrów torowisk i sieci trakcyjnych. Powstały także nowe linie tramwajowe, w tym do dzielnicy Chełm, do nowej pętli Łostowice-Świętokrzyska, do Ujeściska, a także na odcinku od pętli Siedlce do przystanku Brętowo Pomorskiej Kolei Metropolitalnej. Ponadto zakupionych zostało kilkadziesiąt nowych tramwajów. Powstały dojazdy do przystanków PKM i węzły integracyjne, parkingi „park & ride” oraz „bike & ride”.
– Miejsce, w którym się znajdujemy jest bardzo symboliczne, ponieważ to pętla Chełm Witosa zapoczątkowała na nowo rozwój komunikacji tramwajowej w Gdańsku – mówiła Kamila Błaszczyk, Radna Miasta Gdańska. – To tutaj rozpoczął się dynamiczny rozwój. Na Chełm powędrowała linia nr 1. Później dostaliśmy tramwaje aż do pętli Łostowice – Świętokrzyska, do Piecek-Migowa, na Bulońską i Pawła Adamowicza. Teraz otwieramy Nową Warszawską. Widzimy jak w niedługim czasie ta komunikacja tramwajowa bardzo mocno rozwinęła się w południowych rejonach miasta, gdzie mieszka coraz więcej mieszkańców i gdzie jest ona niezmiernie potrzebna. Mam także nadzieję, że uda się kontynuować ten plan. Liczę na to, że 5 lat, które trwało wydanie decyzji środowiskowej dla linii GPW przez urzędy centralne, mamy za sobą, a teraz uda nam się dalej rozwijać komunikację tramwajową, i że te kolejne linie pozwolą zwiększyć ofertę i podnieść jej jakość – dodała.
Gdańska flota przyjazna pasażerom
Obecnie gdańska flota jest w 100 procentach niskopodłogowa. Tylko w ciągu ostatnich lat zasiliło ją 70 nowoczesnych tramwajów Pesa Swing i Pesa Jazz Duo. Dzięki tym inwestycjom możliwe było wycofanie z ruchu ostatnich pojazdów wysokopodłogowych, które funkcjonują jeszcze w innych miastach.
– Obecnie mamy 141 tramwajów we flocie Gdańskich Autobusów i Tramwajów. Każdego dnia 300 motorniczych, w tym 100 pań motorniczych, przemierza trasy po naszym mieście – mówił Piotr Borawski, zastępca prezydenta ds. przedsiębiorczosci i ochrony klimatu. – To łącznie ponad 15 milionów kilometrów przez cały rok, co oznacza, że około 375 razy w ciągu roku okrążamy Ziemię na wysokości równika. Trochę więcej niż jeden raz każdego dnia, ponieważ każdego dnia średnio 42000 kilometrów przejeżdżają tramwaje po trasach naszego miasta. To bardzo wysokie liczby, świadczące o tym, jak rozbudowana jest oferta przewozowa w Gdańsku. Tylko w tej kadencji do naszej floty dołączyło 30 nowoczesnych tramwajów Pessa Jazz Duo. Cały czas także modernizujemy naszą flotę, wydajemy na to bardzo wiele środków. Jeżeli chodzi o koszty napraw bieżących infrastruktury, to 154 miliony tylko w tej kadencji zostały wydane, natomiast 28 milionów na koszty utrzymania i bieżącej bieżących napraw infrastruktury. W tej kadencji zmodernizowaliśmy już 37 tramwajów, na co wydaliśmy ponad 75 milionów złotych. Tylko w tym roku planowana jest modernizacja kolejnych 14 tramwajów – dodał.
Od 5 marca 2021 roku wszystkie gdańskie linie obsługiwane są wyłącznie przez tramwaje niskopodłogowe. Z ruchu wycofane zostały wówczas ostatnie tramwaje Konstal 105N. Gdańsk jest pierwszym polskim miastem, spośród tych w których komunikacja tramwajowa funkcjonuje nieprzerwanie, i które oferuje pasażerom w pełni niskopodłogową flotę tramwajową. Gdańsk był także pierwszym dużym miastem, które pochwalić się mogło w 100 procentach niskopodłogową flotą autobusową. Ostatni autobus wysokopodłogowy został pożegnany 31 stycznia 2009 roku. Gdańsk inwestuje nie tylko w nowe pojazdy, ale także w te już posiadane. Cały czas sukcesywnie prowadzona jest modernizacja tramwajów. W ramach gruntownych modernizacji tramwaje wyposażane są w szereg nowoczesnych rozwiązań przekładających na komfort jazdy pasażerów. Pasażerowie otrzymują komfort podróży porównywalny do tego, który oferują najnowsze tramwaje. Prowadzone są także naprawy główne tramwajów Pesa Swing. Zakres działań jest bardzo szeroki – tramwaje po kompleksowych pracach na tory wracają jak nowe. Naprawy główne obejmują każdy element składowy tramwajów – od dachu poprzez wnętrze, czyli przedziały pasażerskie i kabiny motorniczych, nadwozia – zewnętrzne części pojazdów, po podwozie. Działania te przekładają się na wysoki komfort podróży pasażerów i niezawodność pojazdów.
– Na liniach turystycznych w Gdańsku jeżdżą tramwaje historyczne, a mamy ich kilka w naszej kolekcji. Jednym z najbardziej cennych jest tramwaj konny z 1873 roku, który może być nawet najstarszym tego typu wozem w Europie – mówił Maciej Lisicki, prezes Gdańskich Autobusów i Tramwajów. – W naszej zabytkowej flocie jest także Bergman, który został odrestaurowany, przywrócono mu historyczny wygląd i obecnie jest jedną z głównych atrakcji przejazdów okolicznościowych. Posiadamy także tramwaj Ring z 1930 roku, Konstal N z 1951 roku oraz 102 NA z 1970 roku. Z pozyskaniem ich lub odzyskaniem wiąże się wiele ciekawych historii. Jako GAiT kilka lat temu kupiliśmy także największą wówczas znaną na świecie kolekcję gdańskich biletów tramwajowych. Zawiera ona 250 biletów do roku 1945 i podobną liczbę biletów z wczesnych lat 40’ i 50’. W tym zbiorze jest m.in. najstarszy znany bilet na tramwaj konny. W ubiegłym roku do swojej kolekcji kupiłem 50 biletów na tramwaj konny w Gdańsku. Dzięki temu mamy w mieście wszystkie bilety na tramwaj konny, jakie są znane wśród kolekcjonerów na świecie. Nasza kolekcja jest na co dzień pilnie strzeżona, ale w tym roku będzie prezentowana szerokiej publiczności przy okazji rozmaitych wydarzeń. Dbamy o to, żeby wiedza o historycznych tramwajach w Gdańsku była propagowana – dodał.
Gdańsk z dumą zapisuje nowe karty historii gdańskich tramwajów i pielęgnuje pamięć o niej. Gdańsk ma swoją flotę pojazdów zabytkowych, w tym unikatowy na skalę światową tramwaj konny z 1873r., a także tramwaje Bergmann z 1927 r., Ring z 1930 r., Konstal N z 1952 r., Konstal 102Na z 1970 r., Konstal 105N z 1977 r., czy trzywagonowy Konstal 105Na z 1982 r. Tramwaje z zabytkowej floty są atrakcją ważnych w życiu miasta wydarzeń i przestrzenią wielu projektów społecznych.
150-lecie gdańskich tramwajów
– Cieszę się, że do współtworzenia obchodów 150-lecia zaproszeni zostali pasjonaci komunikacji publicznej, bo jest ich w naszym mieście niemało, od małych po naprawdę dużych, wspomniała Aleksandra Dulkiewicz, prezydent Gdańska. Zachęcam do śledzenia wydarzeń, które będą odbywać się przez cały rok. Myślę, że zainteresują one nie tylko tramwajowych pasjonatów, ale także tych, którzy na co dzień korzystają z komunikacji publicznej, dodała.
W trakcie całego 2023 roku, w ramach 150-lecia gdańskich tramwajów, w mieście odbywać się będzie szereg aktywności, które będą przypominać, jak ważne to obchody. Na tę okoliczność oklejono również jeden z modernizowanych tramwajów, Dortmund, którego przez cały najbliższy rok będziemy mieli okazję spotkać na gdańskich torach. Mieszkańcy natomiast będą mogli skorzystać z szeregu konkursów, bezpłatnych przejazdów okolicznościowych, czy wziąć udział w festynie rodzinnym.
– Bardzo się cieszę, że ten rok będzie właśnie takim rokiem, w którym powiemy sobie o tym jak istotne są tramwaje w krwiobiegu naszego miasta. Myślę, że najważniejszym będzie otwarcie nowych linii tramwajowych – Nowej Warszawskiej już 4 marca, dodał Piotr Borawski, zastępca prezydenta ds. przedsiębiorczości i ochrony klimatu. – Przez cały rok planujemy różnego rodzaju wydarzenia związane z tym jubileuszem. Także dzisiaj zachęcam wszystkich do podróżowania bezpłatnym tramwajem z okazji Świętego Walentego. Przez cały rok będziemy zachęcać pasażerki i pasażerów do tego, żeby naszą historyczną flotą – dzisiaj będzie to Konstal 105N, ale w kolejnych miesiącach będą to również inne tramwaje, niektóre z nich właśnie w tej chwili remontujemy – po to, żeby w drugiej części roku mogły historyczne tramwaje wyjeżdżać na nasze torowiska i prezentować się przy różnego rodzaju okazjach. Zachęcam więc do śledzenia naszych stron internetowych, do udziału w tych wydarzeniach. Zwieńczeniem i najważniejszą imprezą, kiedy będziemy świętować 150-lecie będzie festyn, który zorganizujemy 25 czerwca w pobliżu centrum wystawienniczo-kongresowego Amber Expo. Już dzisiaj zachęcamy wszystkich do wzięcia udziału w tym wspaniałym święcie komunikacji. O szczegółach już niedługo będziemy mówić, dodał.
Anna Dobrowolska
Gdańskie Autobusy i Tramwaje
fot. Dominik Paszliński
