Choć Gdynia jest miastem młodym, to jedne z jej głównych atrakcji są związane z dziedzictwem historycznym, jak architektura modernistyczna, historyczne jednostki pływające czy liczne obiekty militarne. Na szlaku fortyfikacji pojawiły się trzy nowe tablice informacyjne, które powstały w ramach Budżetu Obywatelskiego z inicjatywy stowarzyszeń Wiatr od Morza i Nasze Orłowo.
Schron przeciwlotniczy na zboczu Kamiennej Góry to jeden z ciekawszych obiektów fortyfikacyjnych w Gdyni. W 2014 roku został włączony do powstałego wówczas szlaku obiektów militarnych i fortyfikacji, obok 12 innych atrakcji. Jeszcze do niedawna schron można było eksplorować na własną rękę, jednak w tym roku właściciel gruntu ogrodził miejsce. Dlatego tym cenniejsza jest tablica informacyjna, która stanęła w połowie listopada przy bulwarze Nadmorskim, u podnóża zalesionego zbocza na Kamiennej Górze, w którym został schron wybudowany. Tablica powstała z inicjatywy stowarzyszenia Wiatr od Morza, które projekt jej wykonania zgłosiło do Budżetu Obywatelskiego 2021.
Rodzinny schron Łosiów
– Schron został wybudowany w 1939 roku, tuż przed wybuchem wojny, dla rodziny Łoś. Hrabina Magdalena Łosiowa była jedną z bogatszych mieszkanek Gdyni w okresie międzywojennym, a jej mężem był komandor podporucznik Andrzej Łoś, który był szefem służby broni podwodnej Komendy Portu Wojennego w Gdyni. I myślę, że to z jego osobą można łączyć okoliczności powstania obiektu, który został wybudowany z prefabrykatów, które znajdowały się na stanie Marynarki Wojennej. Marynarka Wojenna wybudowała podobny schron na Oksywiu przy gmachu dowództwa floty oraz przy domach oficerskich projektu Mariana Lalewicza przy ulicy Arciszewskich. Prefabrykaty zostały zakupione w niemieckiej firmie Dywidag, co jest swoistego rodzaju fenomenem, jeśli chodzi o polskie budownictwo fortyfikacyjne – raczej nie używano w okresie międzywojennym niemieckiej technologii i elementów do budowy schronów. Tutaj mamy bardzo ciekawy przykład pewnego procederu, który miał charakter incydentalny w tym okresie – opowiada Kamil Sarapuk, prezes stowarzyszenia Wiatr od Morza, pasjonat fortyfikacji.
Jak dodaje Sarapuk, dzięki kwerendzie w Archiwum Państwowym w Gdańsku / Oddział w Gdyni, udało mu się rozwiać wątpliwości co do budowniczych schronu. Odnalezione przez Sarapuka dokumenty potwierdzają, że został on zbudowany w 1939 roku na zlecenie rodziny Łoś.
W opisie trasy turystycznej obiektów militarnych obiekt ten nazwany jest „schronem tunelowym dla załogi Gestapo”, ponieważ został w czasie II wojny światowej zaadaptowany przez Gestapo na własne potrzeby.
– Schron w Kamiennej Górze z moich informacji został zbudowany w 1939 roku przez rodzinę hrabiny Łoś. Podczas II wojny światowej zyskał trochę inne oblicze w środku, pojawiły się wiszące prycze. W obiektach rodziny Łoś (na Kamiennej Górze) po Kampanii Wrześniowej ulokowały się ważne niemieckie służby, dlatego często nazywany ten schron jest „dla załogi Gestapo”, gdyż jej biura znajdowały się nad schronem. Podsumowując, schron był dla załogi gestapo, jednak wykonany jeszcze przed wybuchem II wojny światowej – wyjaśnia Jarosław Kłodziński, współtwórca szlaku fortyfikacji.
Kamil Sarapuk, student architektury i badacz historii, zinwentaryzował schron dwukrotnie – w roku 2017 i 2020, gdy dostęp do niego był jeszcze swobodny. Wykonany przez niego model 3D schronu pomógł zilustrować obiekt na tablicy wykonanej przez specjalizującą się w opisach i schematach obiektów fortyfikacyjnych w całym kraju firmę Casamata.
Schron wybudowano metodą górniczą, drążąc w zboczu Kamiennej Góry tunel długości około 55 metrów. Centralnym miejscem konstrukcji jest komora schronowa, gdzie najprawdopodobniej mieściły się ławki oraz składane prycze. Z dokumentów, które odnalazł w Archiwum Państwowym w Gdańsku w oddziale w Gdyni Kamil Sarapuk można się dowiedzieć, że schron był przewidziany dla 20 osób. Do wnętrza obiektu prowadziły dwa wejścia – jedno położone niżej, drugie nieco wyżej. Jeden korytarz w spadku pokonywał różnicę wysokości obu wejść. Schron posiadał filtrowentylację, był gazoszczelny, posiadał ustęp i piec odpowiedzialny za jego ogrzewanie.
– Był to bardzo dobrze wyposażony schron, dużo lepiej niż obiekt wybudowany w tej samej technologii dla dowództwa floty. To swoistego fenomen, że wybudowano tego typu schron prywatnie. Co prawda w piwnicach przedwojennych budynków w Gdyni znajdują się schrony przeciwlotnicze, m.in. pod Bankowcem, pod blokami ZUS-u, przy ul. Partyzantów, ale były to schrony budowane w ramach budownictwa mieszkaniowego na szerszą skalę. Schron rodziny Łoś pod tym kątem jest wyjątkowy – został wybudowany metodą górniczą, wydrążony w skarpie dla jednej rodziny. Bogactwo może na wiele pozwolić – mówi Kamil Sarapuk.
Jak dodaje badacz, rodzina, która mieszkała na Kamiennej Górze, ze schronu prawdopodobnie nie skorzystała. Komandor Łoś walczył we wrześniu 1939 roku w obronie Helu, a jego żona Magdalena z domu Budny, na której zlecenie schron wybudowano pod nadzorem inżyniera górnictwa z Krakowa, wyjechała z Gdyni do Lublina jeszcze przed wybuchem wojny. Stamtąd właścicielka słynnej modernistycznej willi „Łosiówki” przy ul. Korzeniowskiego 7 dotarła przez Węgry i Jugosławię do Włoch.
Nowe tablice w Orłowie
Dwie kolejne tablice wykonane w ramach Budżetu Obywatelskiego 2021 i postawione, podobnie jak ta pod Kamienną Górą w połowie listopada br., znajdują się w Orłowie. Jedna z nich – przy tzw. stanowisku dalmierza obok trasy off-roadowej w Kolibki Adventure Park, druga przy parkingu obok Pomnika Obrońcom Gdyni, poświęconego żołnierzom 2. Morskiego Pułku Strzelców, gdzie zachowały się relikty okopów. Tablica pierwsza powstała z inicjatywy stowarzyszenia Wiatr od Morza, druga – stowarzyszenia Nasze Orłowo. Oba miejsca nie znajdują się na wytyczonym w 2014 roku gdyńskim szlaku obiektów militarnych i fortyfikacji, więc wnoszą dodatkową wartość poznawczą do bogatego świata gdyńskich umocnień, gdzie znajduje się, jak szacuje Kamil Sarapuk, kilkaset obiektów, o zróżnicowanej wielkości, formie, funkcji i wieku.
Fragment tablicy przy stanowisku dalmierza z lokalizacją obiektu. Fot. Przemysław Kozłowski
Tzw. stanowisko dalmierza to schron dowodzenia baterii przeciwlotniczej„Kolibki”, wybudowanej w trakcie okupacji przez Niemców, który dzięki stereoskopowemu dalmierzowi optycznemu pełnił rolę kierowania ogniem dla wszystkich armat baterii. Bateria „Kolibki” jest największą i najlepiej zachowaną niemiecką baterią przeciwlotniczą wokół Gdyni, gdzie obejrzeć można wszystkie stanowiska po armatach i schron dowodzenia typu Fl 184 z 1943 r.
Tablica przy Pomniku Obrońców Gdyni. Fot. Przemysław Kozłowski
Tablica ustawiona przy Pomniku Obrońców Gdyni przedstawia wykonane w 1939 roku przez polskie wojsko okopy, których relikty zachowały się do dziś, a także nieistniejącą już drogową zaporę przeciwczołgową, zbudowaną również w 1939 r. przez Wydział Komunikacji Komisariatu Rządu w Gdyni na dzisiejszej al. Zwycięstwa.
Fragment tablicy przy Pomniku Obrońców Gdyni, pokazujący lokalizację obiektu. Fot. Przemysław Kozłowski
Stowarzyszenie Wiatr od Morza, którego jednym z celów jest popularyzacja historii związanej z architekturą militarną Gdyni, planuje zgłaszać w kolejnych edycjach Budżetu Obywatelskiego następne tablice opowiadające o gdyńskich obiektach fortyfikacyjnych.
Przemysław Kozłowski
Fot. Przemysław Kozłowski
UM Gdynia
