Kto zdobędzie Kostki Literackie?

Podczas 18. edycji Nagrody Literackiej Gdynia o Kostki Literackie powalczy 20 tytułów. Tradycyjnie kapituła konkursu wytypowała najciekawsze książki w czterech kategoriach: esej, poezja, proza oraz przekład na język polski. Nazwiska laureatów poznamy podczas gali finałowej, która odbędzie się 25 sierpnia w Teatrze Muzycznym.

Wśród 20 książek pretendujących do nagrody znalazły się zarówno te szeroko komentowane, jak i tytuły, które raczej należą do kategorii gdyńskich odkryć. Na liście pojawiły się m.in. głośne „Ten się śmieje, kto ma zęby” Zyty Rudzkiej czy „Gdynia obiecana” Grzegorza Piątka. Ale także zbuntowana poezja Anouk Herman czy ekwilibrystyczny wyczyn dwóch tłumaczy – René Koelblena i Stanisława Waszaka, którzy dokonali brawurowego przekładu eksperymentalnej prozy Georgesa Pereca.

ESEJ

Pierwszą nominowaną w szerokiej gatunkowo kategorii esej jest Anna R. Burzyńska za „Atlas anatomiczny Georga Büchnera” (Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2022).

To co Büchner robi z ciałem, Anna R. Burzyńska czyni z Büchnerem. To pierwsze takie studium w polszczyźnie. Autorka – poza reprezentacją poszczególnych części ludzkiego ciała u Büchnera – wpisuje jego dzieło w szerszy kontekst historii nauki.

Nominację otrzymał również Konrad Niemira za książkę „Bazgracz. Trzy eseje o Norblinie” (Wydawnictwo słowo/obraz terytoria, Gdańsk 2022). To rzecz o jednym z najsłynniejszych malarzy okresu stanisławowskiego, a jednak nie do końca znanym.

Niemira, przedzierając się przez ogrom archiwalnych materiałów, kreśli portret tego nietuzinkowego człowieka. A w tle oświecenie, sielanka, magnaci, żebracy i obsesja na punkcie Rembrandta.

„Gdynia obiecana. Miasto, modernizm, modernizacja 1920-1939” Grzegorza Piątka (Wydawnictwo W.A.B., Warszawa 2022) to jedna z głośniejszych pozycji w zestawieniu. Gdynia to miasto symbol, polskie okno na świat, cud modernizmu. Te wszystkie etykiety przykryły prawdziwą jego historię, skomplikowaną genezę i szybkie narodziny. Piątek buduje portret początków miasta, jednocześnie krytycznie dekonstruując zastane mity i landszafty.

Piotr Sadzik w nominowanej pozycji „Regiony pojedynczych herezji” (Wydawnictwo Austeria, Kraków 2022) przygląda się piątce maranów – a więc żydowskich konwertytów – literatury polskiej. To Leo Lipski, Bruno Schulz, Józef Wittlin, Leopold Buczkowski i Teodor Parnicki. Czyniąc to, tworzy na nowo historię literatury polskiej, a co za tym idzie – nowy obraz polskości w ogóle. Tożsamości wysadzonej z siodła, poszukującej, będącej w kontrze.

Ostatnia w zestawieniu jest książka Jarka Szubrychta „Skóra i ćwieki na wieki. Moja historia metalu” (Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2022). Doświadczony dziennikarz muzyczny i zagorzały współuczestnik polskiego heavy-metalowego ruchu w pierwszoosobowej narracji kreśli jego szaloną historię. Od samotności małomiasteczkowego metalowca po przynależność do długowłosej międzynarodówki z całym zmysłowym doświadczeniem w tle – Szubrychtowi udaje się to wszystko złapać w konfesyjnym, szczerym do bólu eseju.

POEZJA

Pierwszym nominowanym w tej kategorii jest Marcin Czerkasow i jego zbiór „Mountain View” (Wojewódzka Biblioteka Publiczna i Centrum Animacji Kultury w Poznaniu, Poznań 2022). Czerkasow wspiął się na szczyt i zapisał, co widzi: na pejzaż składają się obrazy, które do siebie nie przystają, kłócą się. Okazuje się z góry, że świat się nie klei. I trudno się dziwić, bo przecież na własne życzenie gna ku przepaści.

W zestawieniu uwagę zwraca Anouk Herman z tomikiem „right into pod tramwaj” (Stowarzyszenie Pisarzy Polskich oddział w Łodzi, Instytut Literatury, Łódź-Kraków 2022). „Right into pod tramwaj” – wpadł tu język i się posypał, a z nim ciała, tożsamości i linearne struktury.

Poematy kolejnej nominowanej – Joanny Oparek zawarte w tomie „Małe powinności” (Wojewódzka Biblioteka Publiczna i Centrum Animacji Kultury w Poznaniu, Poznań 2022) kręcą się wokół patriarchalnych koszmarów. Znanych zarówno z codzienności, jak i z clickbaitowych nagłówków i sensacyjnych doniesień. Ale wypełzają one nie z dark netu, a z jak najbardziej analogowej codzienności.

Poeta Piotr Przybyła nominację do nagrody otrzymał za swój tom „analfabeta” (Galeria Sztuki Współczesnej Biuro Wystaw Artystycznych w Olkuszu, Olkusz 2022). Operując zaskakującą frazą i gęstym, mocnym językiem mówi o rzeczach zwyczajnych w sposób, nad którym trudno przejść obojętnie.

Ostatni z nominowanych w tej kategorii to Adam Wiedemann za „Odżywki i suplementy” (Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 2022). „Czego jeszcze chcecie? Mówię.” – deklaruje Wiedemann w jednym z wierszy. I niech mówi, mimo że opowiada o rzeczach i sprawach niełatwych, a wśród nich naczelne miejsce zajmuje przemijanie, odchodzenie. Przypadkowość miesza się tu z determinizmem, ale wszystko uspójnia rytmiczność i melodyjność wierszy. Nic więcej nie chcemy.

PROZA

Zestawienie nominowanych w kategorii proza otwiera Wiktoria Bieżuńska i jej debiut literacki „Przechodząc przez próg, zagwiżdżę” (Wydawnictwo Cyranka, Warszawa 2022). To zapis dziecięcego cierpienia, ale nie tylko – chyba przede wszystkim nie tylko. Wielkie bóle małej bohaterki ranią jeszcze mocniej, gdy po nich nadchodzą chwile, nieliczne i krótkie, spokoju nadziei, które są świadectwem raz po raz niszczonej potencjalności.

Kolejna nominowana książka „Trash story” Mateusza Górniaka (Wydawnictwo Ha!art, Kraków 2022) okrzyknięta została przez wielu jednym z najważniejszych debiutów od lat. I słusznie. Bo to powieść, którą Górniak napisał po swojemu, o swoim świecie. Po co? Ano po to, żeby trochę nadgryźć, podważyć, rozmontować to, co na zewnątrz.

Agnieszka Jelonek i jej „Trzeba być cicho” (Wydawnictwo Cyranka, Warszawa 2022) to już druga nominacja autorki do gdyńskiej nagrody, a także druga nominowana w kategorii proza pozycja opublikowana przez wydawnictwo Cyranka. To oszczędna, skupiona na szczegółach, a zarazem bardzo językowo wyrafinowana opowieść o ludziach, którzy nie potrafią sobie poradzić z własną przeszłością.

Kolejna nominowana Zyta Rudzka, nagrodzona Nagrodą Literacką Gdynia w 2019 roku za „Krótką wymianę ognia”, powraca do Gdyni z nominacją za „Ten się śmieje, kto ma zęby” (Wydawnictwo W.A.B., Warszawa 2022). To proza mocna, ostra, przeglądająca się w bohaterce.

Wera, której niewiele w życiu zostało poza samym życiem, czerpie z niego dokładnie tyle, ile chce i tak, jak chce. Autentyczność Wery w wydaniu Rudzkiej jest niekwestionowalna. Dlaczego wcześniej nikt nie oddał jej głosu? Bo nie trafiła na Rudzką.

Ostatnia z nominowanych i trzecia z debiutanckich książek w tej kategorii to „Zaklinanie węży w gorące wieczory” Małgorzaty Żarów (Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2022). To przedziwna, wizyjna opowieść bohaterki, która wędruje w podartej sukni ślubnej przez zasnutą trującym dymem Warszawę. Żarów w brawurowy sposób otwiera przed nami wyuzdany, apokaliptyczny świat, z którego nie chce się wychodzić.

PRZEKŁAD NA JĘZYK POLSKI

Zestawienie pięciu książek i sześciorga tłumaczy nominowanych w kategorii przekład na język polski otwiera Kaja Gucio za tłumaczenie z angielskiego „Chronologii wody” Lidii Yuknavitch (Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2022). Jeśli są książki do bólu szczere i do bólu osobiste, to taką jest zdecydowanie „Chronologia wody”. To relacja z traum, ale spisana językiem, który oddaje istotę przeżytych koszmarów i rozczarowań.

Ten język oryginału dzięki Gucio stał się językiem polskiego przekładu, choć w trakcie lektury słowo „przekład” staje się bez znaczenia – tak dojmująca jest bezpośredniość doświadczenia.

Kolejna nominacja trafiła do Jana Marii Kłoczowskiego za przekład z francuskiego dwóch tomów pasjonującej lektury „Stanisław August Poniatowski” i „Europa wieku świateł Jeana Fabre” (Muzeum Łazienki Królewskie w Warszawie, Warszawa 2022). To cała epoka stanisławowska (z przyległościami) zawarta w dwutomowym dziele, które przeszło siedemdziesiąt lat czekało na polską edycję. Ale może warto było czekać, bo przekład Jana Marii Kłoczowskiego w godny podziwu sposób przybliża osiemnastowieczną rzeczywistość, stroniąc od językowego anachronizmu.

Jerzy Koch jest nominowany do nagrody drugi rok z rzędu i to za przekład książki tej samej osoby autorskiej. Chodzi o Marieke Lucas Rijneveld i powieść „Mój mały zwierzaku” (Wydawnictwo Literackie, Kraków 2022). Rijneveld wymyśla siebie w niderlandzkim, a Koch konsekwentnie wymyśla Rijneveld w języku polskim. Ta translatologiczna praca zachwyca literackością, ale jej społeczne konsekwencje są tutaj nie mniej istotne.

Para René Koelblen i Stanisław Waszak otrzymała nominację za przekład „Zniknięcia” Georgesa Pereca (Wydawnictwo Lokator, Kraków 2022). Ten legendarny, napisany przed pięćdziesięcioma laty lipogram, w którym ani razu nie pada litera „e”, doczekał się w końcu polskiego przekładu z francuskiego. Zniknięcie samogłoski nie powstrzymało duetu tłumackiego przed czynnością, wydawałoby się, niemożliwą. Przed spolszczeniem perecowskiego kryminału, który jest równocześnie historią znikania rodziny i całego narodu w czasie zagłady.

Ostatni z autorów nominowanych w tej kategorii to Krzysztof Majer za przekład „Kochanki Wittgensteina” Davida Marksona (Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 2022). Monologi tytułowej kochanki, którą poznajemy jako Kate, to eksperyment literacki, który jest jednocześnie osobny i bardzo udany. Poszarpane wypowiedzi, których celowość jest nieoczywista, są nie tyle zapisem stanów umysłu, co istnienia, które rodzi się z języka i jest od niego w pełni zależne. Pulsując, fruwając i szamocąc się słowa konstytuują bądź niszczą tożsamość. Ta meandryczna proza zadziałała w polszczyźnie nie tylko dzięki tytanicznemu wysiłkowi Mejera, czy jego tłumackiemu talentowi, ale również – jeśli nie przede wszystkim – dzięki ogromnej czytelniczej wrażliwości.

Laureaci konkursu – oprócz tradycyjnych statuetek, czyli Literackich Kostek – otrzymają nagrody finansowych w wysokości 50 tys. złotych. Ich wręczenie odbędzie się 25 sierpnia podczas finałowej gali w Teatrze Muzycznym im D. Baduszkowej. Będzie to kulminacyjny moment festiwalu literackiego Miasto Słowa, który potrwa od 23 do 27 sierpnia. 

Lista nominowanych do Nagrody Literackiej Gdynia

Esej:

• Anna R. Burzyńska „Atlas anatomiczny Georga Büchnera” | Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2022
• Konrad Niemira „Bazgracz. Trzy eseje o Norblinie” | Fundacja Terytoria Książki, Gdańsk 2022
• Grzegorz Piątek „Gdynia obiecana. Miasto, modernizm, modernizacja 1920-1939” | Wydawnictwo W.A.B., Warszawa 2022
• Piotr Sadzik „Regiony pojedynczych herezji” | Wydawnictwo Austeria, Kraków 2022
• Jarek Szubrycht „Skóra i ćwieki na wieki. Moja historia metalu” | Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2022

Poezja:

• Marcin Czerkasow „Mountain View” | Wojewódzka Biblioteka Publiczna i Centrum Animacji Kultury w Poznaniu, Poznań 2022
• Anouk Herman „right into pod tramwaj” | Stowarzyszenie Pisarzy Polskich oddział w Łodzi, Instytut Literatury, Łódź-Kraków 2022
• Joanna Oparek „Małe powinności” | Wojewódzka Biblioteka Publiczna i Centrum Animacji Kultury w Poznaniu, Poznań 2022
• Piotr Przybyła „analfabeta” | Galeria Sztuki Współczesnej Biuro Wystaw Artystycznych w Olkuszu, Olkusz 2022
• Adam Wiedemann „Odżywki i suplementy” | Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 2022

Proza:

• Wiktoria Bieżuńska „Przechodząc przez próg, zagwiżdżę” | Wydawnictwo Cyranka, Warszawa 2022
• Mateusz Górniak „Trash story” | Wydawnictwo Ha!art, Kraków 2022
• Agnieszka Jelonek „Trzeba być cicho” | Wydawnictwo Cyranka, Warszawa 2022
• Zyta Rudzka „Ten się śmieje, kto ma zęby” | Wydawnictwo W.A.B., Warszawa 2022
• Małgorzata Żarów „Zaklinanie węży w gorące wieczory” | Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2022

Przekład na język polski:

• Kaja Gucio – Lidia Yuknavitch „Chronologia wody” | Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2022
• Jan Maria Kłoczowski – Jean Fabre „Stanisław August Poniatowski” i „Europa wieku świateł” | tom I, II, Wydawnictwo: Muzeum Łazienki Królewskie w Warszawie, Warszawa 2022
• Jerzy Koch – Marieke Lucas Rijneveld „Mój mały zwierzaku” | Wydawnictwo Literackie, Kraków 2022
• René Koelblen, Stanisław Waszak – Georges Perec „Zniknięcia” | Wydawnictwo Lokator, Kraków 2022
• Krzysztof Majer – David Markson „Kochanka Wittgensteina” | Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 2022

Daty, które warto zapamiętać:

• festiwal Miasto Słowa – 23-27 sierpnia,
• gala finałowa NLG oraz ogłoszenie laureatów – 25 sierpnia.

Więcej informacji znajduje się na stronie www.nagrodaliterackagdynia.pl oraz Facebooku.

Magdalena Śliżewska
UM Gdynia